Sálumessa Brahms – frá sorg til huggunar, frá dauða til lífs

Hvernig maður var það sem gat samið tónlist sem birtir hina ófullkomnu mennsku okkar jarðneska lífs á sama tíma og hún flytur andann í hæstu hæðir, þangað sem sorg og sársauki eru ekki lengur til? Staðalímyndin af hinum aldna, skeggjaða og brúnaþunga Brahms á nefnilega ekki við í samhengi sálumessunnar. Þarna var Brahms ungur, fullur af lífi og ástríðu, en þjakaður af sorg og nálægð dauðans. Verkið er sorgarúrvinnsla hins unga manns, hann skrifar sig á mjög persónulegan hátt frá sorginni og til vonar. Þessi persónulega nálgun gerir það að verkum að tónlistin höfðar sterkt til manna enn í dag. Brahms miðlar sorginni á þann hátt að áheyrendur horfast í augu við eigin veikleika, sorg og söknuð, og tónlistin veitir tilfinningunum farveg. Brahms umbreytti eigin sorg og sálarstríði í styrk öðrum til handa.

Johannes Brahms var fæddur í Hamborg árið 1833, sonur tónlistarmannsins Johanns Jakobs og saumakonunnar Johönnu. Faðir hans vann aðallega fyrir sér með því að leika á horn og kontrabassa (hugsum til hans í upphafi annars kafla) og hann stóð að fyrstu tónlistarmenntun sonar síns. Johannes Brahms byrjaði að læra á píanó sjö ára gamall, lærði síðar um stutt skeið á selló en sneri sér aftur að píanóinu af fullum krafti. Brahms hafði mikla fullkomnunarþörf og var mjög gagnrýninn á sjálfan sig og sín verk. Hann eyðilagði mörg verka sinna og mörg voru aldrei gefin út.

Óhætt er að segja að Ein Deutsches Requiem sé einstakt tónverk á margan hátt. Það markaði skil á ferli tónskáldsins því með sálumessunni hófst tímabil hins þroskaða listamanns og þar með reis frægðarsól hans á loft. Verkið er einnig óvenjulegt fyrir feril tónskáldsins og fyrir rómantíska tímabilið því það vísar ríkulega í þýsku tónlistarhefðina og ber vitni um að Brahms þekkti og unni tónlist fyrirrennara sinna. Þannig byggir tónskáldið sálumessu sína á kóralnum „Wer nur den lieben Gott lasst walten“ eftir Johann Sebastian Bach og liggur það stef, jafnt í tónum og hugsun, í gegnum verkið.

Brahms var fæddur og alinn upp í lútherskri hefð og það varpar ljósi á samband hans við Biblíuna. Rætur hans liggja í mótmælendahefðinni, og það birtist í persónulegri afstöðu hans til trúarinnar og Biblíunnar. Hin þýska tónlistarhefð mótmælenda virðist ekki síður hafa mótað Brahms því meistarar eins og Johann Sebastian Bach og Heinrich Schütz höfðu valið saman texta úr Biblíunni og sálmum til að semja við. Brahms var stoltur af textanum, af persónulegri samsetningu ritningarstaða sem allir miðla einum boðskap, boðskap huggunar og vonar.

Ein Deutsches Requiem eftir Brahms er ekki sálumessa í hefðbundnum skilningi þess orðs. Hin kaþólska sálumessa, requiem, er messa þar sem beðið er fyrir hinum látnu og mynd af hinum mikla dómsdegi, degi reiðinnar, er máluð sterkum litum helvítis og hreinsunarelds. Ekkert slíkt er að finna í sálumessu Brahms. Textarnir sem hann valdi, m.a. úr Jesaja, Sálmunum, Mattheusarguðspjalli og bréfum Páls, hugga og færa von. Þeir fjalla um hverfulleika mannsins, um dauðann og sorgina, um huggunina og vonina.

Sorgina þekkti Brahms vel af eigin raun. Sem ungur maður hafði hann bundist Robert Schumann og eiginkonu hans Clöru sterkum vinaböndum. Veikindi, sjálfsmorðstilraun og dauði Schumanns árið 1856 hafði því djúpstæð áhrif á tónskáldið unga. Annar kafli sálumessunnar var upphaflega saminn  sem hægur scherzo þáttur í sinfóníu sem Brahms vann að eftir fráfall Schumanns. Andlát móður Brahms árið 1865 varð hins vegar það áfall sem knúði Brahms til að semja sálumessuna. Hann sendi Clöru Schumann, sem enn var náinn vinur hans, tvo fullkláraða kafla að verkinu nokkrum mánuðum síðar. Sumarið 1866 var verkið fullklárað, að fimmta kaflanum undanskildum.

Árið 1867 voru fyrstu þrír kaflarnir frumfluttir í hinni kaþólsku Vínarborg og hlutu dræmar viðtökur, enda gekk verkið gegn öllum hefðbundnum hugmyndum um requiem. Ári síðar stjórnaði Brahms sex þátta gerð verksins í lútherskri dómkirkju í Bremen. Þeir tónleikar drógu að sér mikilsvirta tónlistarmenn hvaðanæva að úr Evrópu, m.a. Clöru Schumann og hlaut sálumessan þar mikið lof. Á þeim tónleikum var þó að áeggjan dómorganistans Reinthaler flutt arían „I know that my redeemer liveth“ úr Messías eftir Handel, á eftir fjórða kaflanum. Reinthaler var efins um óhefðbundið innihald sálumessunnar og vildi tengja hana við upprisu Krists. Brahms samdi í kjölfarið fimmta kaflann fyrir sópran sóló en hélt sig fjarri upprisuhugmyndum kirkjunnar.

Þó að Brahms hafi ekki gengið hefðbundinn veg trúarinnar þá gjörþekkti hann Biblíuna. Spekúlantar hafa gjarnan haldið því fram að Brahms hafi verið trúlaus og að nálgun hans hafi byggst á húmanískum og bókmenntalegum áhuga hans á Biblíunni. Þó að Brahms hafi ekki verið kirkjunnar maður þýðir það ekki að hann hafi verið trúlaus. Verkið er um hina miklu von sem kristin trú boðar vegna þess að dauðinn hefur verið sigraður. Það er hinn kristni skilningur að á páskunum hafi dauðinn misst brodd sinn og verið sigraður. Kristur er hvergi nefndur í textum sálumessunnar en boðskapur páskanna, sigur lífs yfir dauða, er forsenda og grundvöllur þessa verks. Textinn vitnar um það en líka tónmálið, þar sem samspil dúr- og molltóntegunda fylgja textanum frá myrkri til ljóss, frá sorg til huggunar, frá dauða til upprisu.

Brahms leiðir alla þá sem hlýða á sálumessuna í gegnum hugleiðingu um dauðann, og frá áhyggjum, sorg og tilgangsleysi þessa lífs til öryggis, friðar og gleði í því komandi. Þessi hreyfing frá sorg til vonar er uppbygging hvers kafla fyrir sig sem og fyrir verkið sem heild. Brahms tókst á einstakan hátt að breyta djúpri, persónulegri sorg í huggunar- og vonarboðskap. Gleðilega páska!

Inga Harðardóttir
guðfræðinemi